Трансакциялық шығындарды өлшеу мен оларды ықшамдау Шығындар



Дата16.06.2016
өлшемі167 Kb.
#139653
Трансакциялық шығындарды өлшеу мен оларды ықшамдау

Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындардеген, нәтижесіндеөнімөндіріпөткізілетін (сатылатын) өндірістікресурстардыпайдаланудыңақшалайкөрінісі.Өндірісшығындарынжіктепболудіңбірнешежолдарыболады.
Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғамбағытынаншығындарғадайынөнімніңқұнынакөшкенжандыеңбекжәнезаттүріналғанеңбекшығындарыжатады. Өндірісшығындарыұдайыөндіріспроцесініңнөтижесіболыптабылады. Бұлкәсіпорынның өндірісте тұтынылғанқұрал-жабдықтары мен жалақытөлемдерініңшығындарынкөрсетеді.

Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.
Айқын шығындар (explicit costs) деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардыңболуы ресурстарды тыстаналуменбайланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақытөлеу, көлікшығындарынөтеут.б.

Айқын емес шығындар (implicit costs) деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы, ғимараттарды жалғабермегендіктентүспегенпайда. Бухгалтерлік статистикада айқынемесшығындаркөрсетілмейді. 

Тұрақты шығындарға (fixed costs FC) — осы мерзімде өндіріспен өткізудің көлемі мен құрамына байланысты емес шығындар. Тұрақтышығындардыңграфикалықбейнесін абсцисса бөлігінепараллельдітүзусызықкөрсетеді.

Әдеттетұрақтығажататыншығындар: облигациялык, заемміндеттемелерінесәйкес төлемдер, ренталықтөлемдер,ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялықтөлемініңбірбөлшегі, сақтандыружарналары, фирманыңжоғарыдәрежелібасқарушылары мен болашақтаеңбекететінмамандарыныңеңбекақысы. Тұрақтышығындардыбастапқы (старттық) жәнеқалдық (қалған) шығындардепекітопқабөлугеболады. қалдықшығындарға өндіріс пен өткізу белгілібіруақытқатолықтоқтатылғанынақарамастанжұмсалатын кәсіпорынның тұрақтышығындарыныңбірбөлшегіжатады. Старттыкшығындарғаөндіріс пен өткізудіңқайтабасталуыменбайланыстыжұмсалатын, тұрақтышығындардыңбірбөлшегіжатады.


Өзгермелі шығындарға (vаriable costs — VC) осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу мөлшерімен жалпы көлемітікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға, шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнімтіптіөндірілмесе де тұрақтышығындарөтелуіқажет. Ал өзгермелішығындарды кәсіпкерөндірісмөлшерінөзгертеотырыпболжап, басқараалады.

Өндіріс пен сату (өткізу) өзгергендегіөзгермелішығындардинамикасыментанысайық. Бұндаүшжағдайболуымүмкін:

1. Өзгермелішығындарпропорционалдыболады, егеролардыңсалыстырмалыөзгеруі, өндірістіңкөлемі мен жүктемесініңсалыстырмалыөзгеруінетеңболса

2. Егершығындардыңсалыстырмалыөсуі, өндіріскөлемініңсалыстырмалыкөбеюінен аз болса, ондадегрессивтікөзгермелішығындардыңболғаны



3. Шығындарпрогрессивтікөзгермеліболады, егерөзгермелішығындардыңөсуіөндірістіңкөлеміненартықболса



Өзгермелішығыстардың жауапретіндегікоэффициенті өндіріс көлемінөсірунемесетөмендетушешімдерінбелгілейтінболғандықтан, осындайшығыстардыБатыстыңесепжүйесіндешешушішығыстардепатайды. Шығыстардыңбасқатүрлері өндіріс көлемінетәуелдіболмайды, мысалы, кәсіпорнының әкімшілігінің жәнеқорғаушыларыныңжалақысы, арендағаалынғаннегізгі құралдар үшін төлемдер жөнет.б. өйткенібұлар өндірістіқандайкөлемдежүргізутуралышешімдергеәсеретпейді, олар кәсіпорнының тек қызмететушартыболыптабылады. Бұлардышешімқабылдаудыбелгілемейтіншығыстардепатайды.
Бірақбарлық өзгермелішығындар өндіріскөлемітуралышешімдергеәсеретеді, ал барлықтұрақтышығындарөсеретпейдідегендұрысемес. Біртүргежататыншығындардыңөздеріәртүрліболыпкөрінеді. Шешімдерқабылдаудыңбелгіліситуациясындаөзгермелікөп, ал басқаситуациядатұрақтышығындаркөпболуымүмкін. Осы шығындартұрақтығанемесеөзгермеліге жата мадегенсұрақтыңжауабыекіфактордантөуелдіболады: кезеңмерзімініңұзақтығынан (шешімкабылдауғақажет) жәнеөндірістікфакторлардыңбөлінісінен.
Орташа шығындар АТС — бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын жалпы шығындар:
АТС = TC / Q
Осыған сәйкес орташа тұрақты және орташа өзгермелі шығындар есептеледі.
Ұзақмерзімдекәсіпорныныңмасштабыныңжәнеоның өндіріс көлемініңорташашығындардинамикасынаықпалыоңшамаданемесетерісшамадаболуымүмкін. Әдетте, ұзақмерзімкезеңіндешығындар, кәсіпорнының кеңеюінесәйкес, алғашындатөмендепминимумғажетеді, осыданкейінқайтаданөседі. Бұлжағдайқайтарымныңкемузаңыменемес, өндірісмасштабыныңөсуініңоңнемесетерісэффектісімен (ауқымнәтижесімен) дәлелденеді. Дағдарыскезеңінде, бәсекеліксайыстаіріфирмалардыңөміршеңдігініңмүмкіндігіжоғарыболады. Ауқымныңтеріснәтижесіненаулақ болу үшінбұлардыңқолданатынмүмкіндіктері мол болады.Егерұзақмерзімдікорташашығындаршығарылымкөлемінентәуелдіболмаса, ондаауқымнәтижесініңқайтарымытұрақтыболады.
Шекті шығындар МС — бұл өнімнің қосымша бірлігін өндіру үшін қажет қосымша шығындар.
MС = ΔTC / ΔQ
Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату бағасынан арзан түссе, онда шекті шығындар өнімнің бағасымен тендескенше, фирма өндірісті кеңейте береді. Қысқамерзімде шектішығындардың қисықсызығы — U тәрізді форма алады, бұлқысқармалытабыстылықзаңыменбайланысты — еселепөсіпотыратынқосымшакүшшектелгеннемесетіркелгенөндірісфакторларынақолданылады. Бастапқыдашектішығындаразаюымүмкін, бұлөндірісмасштабыныңөсуітабыстылықтыөсіретінмасштабтыңэффектісіменбайланысты. МС, AC және AVC қисықсызықтардыңтәртібішекті-орташадепаталатынережегебағынады. Осығансәйкес, шектішығындарорташашығындардыңбарыншатөменмағынасынатеңболады. Графиктебұлереже МС қисықсызығының AC және AVC қисықсызықтарымен, бұлардың минимум нүктесіндетүйіскеніболыптабылады, яғни
МС = minAC
Егер қалыптасқан нарықтық бағаны Р фирма берілген деп және соған өзінің өндірісін бейімдеді деп есептесек, онда ол өнімді Qont, оның бағасы шекті шығындармен теңескенше өндіре беруге талаптанады. Фирманыңұсынысыныңқисықсызығы SS орташашығындардыңеңтөмендәрежесіненжоғарыорналасатыншектішығындарсызығыменүйлесімдібеттеседі.

Ал енді трансакциялық шығындарға тоқталып кетсек.

 Трансакциялық шығындар – айырбас саласындағы, спецификациясымен және меншік құқығының қорғалуымен байланысты шығындар. Экономикалық жүйе неғұрлым жақсы ұйымдастырылса, трансакциялық шығындар көлемі соғұрлым кіші болады. Экономикалық жүйе элементтерінің экономикалық ықпал етуі институттар көмегімен жүзеге асырылады.

Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А. Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы шығындар теориясының авторы. «Шығындар» деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдеді.

Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері Дж. К. Кларк және Джон А. Гобсон. Кларк қосымша шығындар (overhead costs) мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсалюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғым енгізді.Нарық теориясында нарықтық қатынастар әрекет ететін шекараны белгілеудің маңызы зор. Бұл мәселеде айырбас сферасында шығындардың қалыптасуы шешуші шарт болып табылады. Нарық жағдайында тауарларды өткізу мен тұтынуға байланысты шығындарды К.Маркс таза шығындар деп атаған. Батыс экономикалық әдебиетінде айырбас сферасындағы шығындар «трансакциондық шығындар» деп аталады. Бұл түсінікті американдық экономист Д.Коуз еңгізген. Д.Норт трансакциондық шығындардың негізгі типтерін бөліп көрсеткен:


  • нарық туралы информация іздеумен және сол нарықтағы тауарлар мен қызметтер қозғалысының қалыптасу шарттарымен байланысты шығындар;

  • келісімдердің шартын белгілеумен және оларды жасаумен байланысты шығындар;

  • тауарлардың сапасын анықтауға, стандарттаржүйесін жасауға, фирманың белгісін қорғауда жұмсалған шығындар;

  • заң жүйесінің көмегімен құқықтық тәртіпті қорғауға жұмсалған шығындар;

  • нарықта ойланбай (опортунистік) жасалған әрекеттерден болған шығындар.

Шығындардың осы формасын пайдалану өте көп тараған. Шекті пайдалылық теориясының өкілдері трансакциондық шығындардың енгізілуінен көп бұрын, бәсеке мен нарықтық баға белгілену процестеріне көңіл аз бөлінді деушілікке суйене отырып, зерттеу процесін айналым сферасына аударған. Қазіргі замандағы экономикада, бухгалтерлік өндіріс шығындары қолданылады. Бұған тікелей шығындардан басқа, сауда және әкімшілік шығындары жатады. Бухгалтерлік шығындар мен «әдеттегі кәсіпкерлік пайда» бірігіп толық бәсекелік пайданы құрайды.

Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А. Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы шығындар теориясының авторы. «шығындар» деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те дәлелденеді. Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталистке тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне (тұрақты және өзгермелі капитал) жұмсалған шығындардың сомасы болады. К. Маркс ерекше капиталистік шығындардан, тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын – ақиқат өндіріс шығындарын – ажыратып зерттейді. XI ғасыр соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржиналистер (Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржиналистік экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептелінеді. Осы кәсіпорынның табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі. Австриялық теоретик Ф. Визер балама мүмкіндіктер шығындарының субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары, өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен байланысты, шығындарды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда болды. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлінісінің тиімділігі жатады. Өндіріс шығындарының неоклассикалық концепциясы, оны өндіріс факторларына жұмсалатын шығындар (тұрақты және өзгермелі) сомасы дейді. Соңғы жылдары неоинститутционалистік трансакциондық шғындар теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін т.б.) Трансакциондық шығындар деген түсінікті американдық экономист Р. Коуз енгізді. К.Эрроу бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы үйкеліспен ұқсас дейді. Неоинститутционалистер нарықтың функциясы трансакциондық шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның артықшылығына айырбас мүшелерінің әрқайсысының информация алуға жұмсалатын шығындардың барынша төмендеу тенденциясы жатады дейді.



Д. Норт трансакциялық шығындардың келесідей негізгі типтерін бөліп көрсетеді:

1) ақпаратты іздеу шығындары – қажетті контрагентті табу мен белгілі бір бағаларды күтуді қалыптастыратын бағалар туралы ақпараттарды табуға жұмсалатын уақыт пен ресурстар шығындары;

2) айырбас шарты, келісім-шарт пен мәмілені толтыруды анықтау үшін келісімдер жүргізу шығындары;

3) сапаның қатеден болатын шығынын, стандарттар жүйесін дайындау мен оларды бақылау шығынын, фирмалық белгілер мен сауда маркаларын қорғау шығынын өлшеу мен анықтау шығындары;

4) меншік құқығын анық анықтау мен қорғау шығындары, қоғамда әрекет етуші меншік құқығын бөлудің әділдігіне қатысты бәтуаластық (консенсустық) идеологияны қолдау мен заңдық жүйе көмегімен құқықтық режимді тікелей қорғау шығындары;

5) аппортунистік мінез-құлықтан болатын ысыраптар.



Рынок қызметі трансакциялық шығындарды үнемдеуде болып табылады. Трансакциялық шығындар теориясы тұрғысынан рыноктың басты басымдылығы ретінде оның ақпаратқа айырбастауда әр қатысушының шығындарын төмендету тенденциясы жүреді.

Достарыңызбен бөлісу:




©www.dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет